Wie is er verantwoordelijk voor klimaatverandering?

COP27 is in volle gang. De jaarlijkse klimaatconferentie waar bijna alle landen ter wereld klimaatbeleid bespreken en vergaderen over nationale toezeggingen en internationale afspraken. Het zal waarschijnlijk veel gaan over ‘loss and damage’, oftewel het klimaatschadefonds. Landen die weinig hebben bijgedragen aan de oorzaak van de opwarming van de aarde, voelen het hardst de gevolgen, zo betogen ook de bekende klimaatactivisten Elizabeth Wathuti uit Kenia en Vanesse Nakate uit Oeganda. De regering van Pakistan riep na de historisch verwoestende overstromingen deze zomer rijke landen op om een deel van de schade te betalen. Het leidt tot de vraag: wie is eigenlijk verantwoordelijk voor de huidige opwarming van de aarde?

Het korte en algemene antwoord is: de mens. In het laatste rapport over de ‘physical science basis’ van klimaatverandering stelt het IPCC, op basis van decennia opstapelend wetenschappelijk bewijs, dat het ‘ondubbelzinnig’ vaststaat dat ‘menselijke invloed de atmosfeer, de oceaan en het land heeft opgewarmd’. Ook op deze blog hebben wij het afgelopen jaar nog aandacht besteed aan de bevindingen van het IPCC en de oorzaak van opwarming.

Toch is alleen ‘de mens’ nu geen bevredigend antwoord meer. We zijn met bijna acht miljard mensen op aarde, maar zeker niet elk persoon, elk land of elk bedrijf draagt evenveel verantwoordelijkheid. Deze ongelijkheid ligt ten grondslag aan het gesprek over klimaatrechtvaardigheid. Klimaatrechtvaardigheid is een begrip dat in brede zin slaat op twee vaststellingen:

1. de gevolgen van klimaatverandering treffen mensen in zeer ongelijke mate, onder andere afhankelijk van geslacht, sociaal-economische status en woonplaats, en
2. de (historische) verantwoordelijkheid voor klimaatverandering is tussen landen én binnen landen zeer ongelijk verdeeld.

In deze blog ga ik op het tweede punt verder in.

Historische verantwoordelijkheid voor klimaatverandering wordt vooral gedefinieerd als cumulatieve – alle historisch uitgestoten en bij elkaar opgetelde – CO₂-emissies. Waarom? Allereerst leidt meer CO₂ in de atmosfeer natuurlijk tot meer opwarming aan het aardoppervlak. Daarnaast is de verblijftijd van CO₂ in de atmosfeer zodanig groot, dat het niet uitmaakt of een molecuul CO₂ vandaag of honderd jaar geleden is uitgestoten – behalve dat ruwweg de helft van de CO₂ door de oceaan en de biosfeer is opgenomen, maar dat geldt ook voor de emissies van nu.

Top 10 uitstoters

Een historisch overzicht van de landen met de grootste uitstoot geeft deze video van Carbonbrief, waar de top tien landen met de hoogste cumulatieve CO₂-emissies vanaf 1850 worden getoond. De Verenigde Staten heeft de bijzondere eer om gedurende het hele filmpje bovenaan te staan. Zij hebben dus als land historisch gezien de grootste verantwoordelijkheid voor de extra CO₂ in de atmosfeer, in vergelijking met andere landen. Bijzonder is ook de uiteindelijke ranking van Duitsland op een 6e plaats, met net daaronder India. Bijzonder, omdat Duitsland ‘slechts’ 84 miljoen inwoners heeft, en India ongeveer 1.4 miljard. Dit laat dus duidelijk zien dat niet elke inwoner op aarde evenveel uitstoot. 

Cumulatieve nationale emissies: absolute verantwoordelijkheid

Een manier om naar nationale, of absolute verantwoordelijk te kijken, is dus de totale opgetelde CO₂-emissies binnen de grenzen van een land of regio. In de onderstaande grafiek zie je de cumulatieve CO₂-emissies van een selectie van landen en geografische regio’s. Wat valt hier op? Europa staat als continent stevig bovenaan, vanaf 1850 tot nu. China’s cumulatieve emissies schieten eigenlijk pas sinds 1960 omhoog, en sinds 2000 al helemaal. Verder valt op dat Duitsland en het Verenigd Koninkrijk als individueel land meer hebben uitgestoten dan Afrika, of Zuid Amerika, als continent. Nederland staat in dit rijtje onderaan. Maar vergeet niet: Nederland heeft ongeveer honderd keer minder inwoners in vergelijking met India, en Nederland stoot per hoofd van de bevolking zelfs meer uit dan de gemiddelde persoon in Europa.

Uitstoot per hoofd van de bevolking: relatieve verantwoordelijkheid

Het is dus ook belangrijk om te kijken naar de uitstoot per hoofd van de bevolking. Zonder een bevolkingsaantal zegt dat weinig over de absolute verantwoordelijkheid, maar wel veel over de relatieve bijdrage van een land aan klimaatverandering. De onderstaande grafiek laat bijvoorbeeld zien dat de gemiddelde persoon in Nederland vandaag de dag ongeveer vier keer zoveel uitstoot als de gemiddelde persoon in India. De gemiddelde persoon in Nederland, of Duitsland, stoot nu bijna net zo veel uit als de gemiddelde persoon in China. Maar, als we dit weer cumulatief bekijken, dus de totale oppervlakte onder de tijdslijn, zien we dat de Nederlander of Duitser uit 1960 wel vele malen meer CO₂ heeft uitgestoten dan iemand uit 1960 in China. Toch moeten hier twee belangrijke kanttekeningen worden gemaakt: 1. niemand is een ‘gemiddelde’ inwoner, en 2. het is oneerlijk om alle emissies van een land op individuele personen terug te rekenen, waarover later meer.

Uitstoot vs. bevolkingsaantal vs. inkomensgroep

We zien dus dat sommige landen veel meer uitstoten en hebben uitgestoten dan andere landen, en dat verschil kan niet (alleen) door bevolkingsaantal worden uitgelegd. Waardoor dan wel?

De onderstaande grafiek geeft per land het aandeel van de mondiale consumptie-emissies (uitstoot inclusief handelemissies, lees meer) én het aandeel van de wereldpopulatie weer. De landen zijn daarnaast met kleur ingedeeld op inkomensgroep. Het laat in principe het verband zien tussen het aandeel van de wereldbevolking en het aandeel van de consumptie-emissies. Let wel op: dit zijn logaritmische assen, dus dat betekent dat het geen lineair verband is! Maar als we ook de inkomensgroepen meenemen, dan zien we dat zo goed als alle rijke landen (paars) een hoger aandeel hebben in emissies dan in wereldbevolking. Het omgekeerde is waar voor laag-inkomenslanden (lichtblauw).

Vergelijken we bijvoorbeeld Nederland (‘high income’) en Nigeria (‘lower-middle income’), dan zien we dat beide landen vandaag de dag voor ongeveer 0.4% van de totale consumptie uitstoot verantwoordelijk zijn. Het verschil zit hem in aandeel van de wereldbevolking dat in beide landen woont: Nederland herbergt zo’n 0.2% van de wereldbevolking, terwijl er in Nigeria ongeveer 2.6% van iedereen op aarde woont. Dat is dus ongeveer dertien keer zo veel – toch stoten de landelijk ongeveer evenveel uit. Het grote verschil is het bruto binnenlands product.

Binnenlandse ‘koolstof-ongelijkheid’

Deze ‘koolstof-ongelijkheid’ tussen verschillende landen bestaat overigens ook binnen de landsgrenzen. Nederland is misschien een ‘high income country’, maar niet iedereen in Nederland heeft evenveel inkomen of kapitaal. Een recente paper in Nature Sustainability, ook samengevat door Carbonbrief, gaat hier verder op in. De abstract begint pakkend: “All humans contribute to climate change but not equally”. De publicatie bevat een aantal treffende bevindingen:

• De armste 50% van de wereldbevolking was verantwoordelijk voor 12% van de emissies in 2019, terwijl de rijkste 10% voor 48% verantwoordelijk was;
• Sinds 1990 is de armste 50% slechts verantwoordelijk voor 16% van de groei in emissies, terwijl de rijkste 1% voor 23% van de emissie groei verantwoordelijk was;
• Terwijl de per capita uitstoot van de rijkste 1% van de wereldbevolking sinds 1990 is toegenomen, is de uitstoot van de lage inkomens in rijke landen (zoals Nederland) juist afgenomen.

Deze recente paper is gebaseerd op data van inkomens- en vermogensongelijkheid van de World Inequality Database. De studie brengt drie bronnen van CO₂-emissies in kaart: emissies van 1. eigen consumpties, 2. van overheidsuitgaven, en 3. van investeringen. De emissies die met investeringen te maken hebben vormen een groot aandeel van de emissies van de rijkste 1% (± 70% van de totale emissies). Dat aandeel is voor de rijkste 1% toegenomen, terwijl het voor de armste 50% juist afneemt in de laatste jaren. De auteur schrijft dat de toegenomen vermogensongelijkheid tussen arm en rijk een oorzaak is van de toegenomen emissies van de allerrijksten.

De onderstaande figuur laat de per capita emissies voor de top 10%, middelste 40% en onderste 50% van de inkomens- en vermogens groepen zien in verschillende geografische regio’s. Er is een overduidelijke ‘koolstof-ongelijkheid’ zichtbaar in alle regio’s. In de meeste regio’s stoten de middelste 40% twee keer zo veel uit als de onderste 50%. De rijkste 10% stoot gemiddeld wel 10 keer zo veel, of zelfs meer, uit dan de ‘armste’ 50%. De ongelijkheid tussen regio’s is ook duidelijk; de onderste 50% in Noord Amerika stoot net zo veel uit als de middelste 40% in Europa, of de rijkste 10% in Zuidoost Azië.

Van persoonlijke verantwoordelijkheid naar institutionele verantwoordelijkheid

Per capita emissies zijn dus nuttig om deze koolstof-ongelijkheid in kaart te brengen. Een risico schuilt in het feit dat dit vaak over jaarlijkse emissies gaat, en dus niet over de cumulatieve of opgetelde emissies. Dat maakt het lastig om uitstoot per hoofd van de bevolking te koppelen aan historische verantwoordelijkheid voor klimaatverandering, zelfs mét gegevens over de bevolkingsaantallen.

Emissies per hoofd van de bevolking worden ook regelmatig gebruikt om een persoonlijk CO₂-budget af te leiden. Hier kunnen zeker voordelen voor bestaan, maar het is goed om te realiseren dat de persoonlijke CO₂-voetafdruk in het leven is geroepen door grote vervuilers zoals BP, om hun grote verantwoordelijkheid voor klimaatverandering af te wimpelen.

Recent onderzoek laat zien dat de 90 bedrijven met de grootste koolstof-uitstoot samen verantwoordelijk zijn voor ongeveer 50% van de totale opwarming van de aarde sinds 1880. 16% van de opwarming kan worden getraceerd naar 50 vervuilers die eigendom zijn van investeerders, waaronder Chevron, ExxonMobil, Total en Shell. De eerder genoemde studie laat zien dat het vooral de allerrijksten zijn die achter veel van deze investeringen zitten.

Ook in Nederland zijn er veel grote vervuilers. In de top 10 van grootste vervuilers van Nederland staan Tata Steel Nederland en Shell Nederland, maar ook RWE Eemshaven. Tata Steel Nederland alleen al stoot jaarlijks ongeveer evenveel uit als 1,4 miljoen Nederlanders. Veel van deze grote uitstoters – niet alleen in Nederland – wisten al vanaf de jaren zestig dat hun activiteiten bijdroegen aan gevaarlijke klimaatverandering, maar hebben hun uitstoot sindsdien alleen maar vergroot. Ze hebben bovendien vooral geïnvesteerd in grote desinformatie-campagnes, of promotie van manieren om het individu verantwoordelijk te houden, zoals de persoonlijke CO₂-voetafdruk.

Tot slot: uitstoot in overmaat

Voor de discussie tijdens de COP27 over ‘Loss & Damage’, of het klimaatschadefonds, is nationale verantwoordelijkheid voor (schade door) klimaatverandering een belangrijk gegeven. Ik heb daar in deze blog op verschillende wijze licht op geworpen. Een mogelijke tekortkoming van de focus op historische cumulatieve emissies sinds 1850, is dat niet alle toegevoegde CO₂ (en andere broeikasgassen) boven pre-industriële waardes zorgt voor gevaarlijke klimaatverandering. Dit is waar de zogenaamde ‘planetaire grenzen’ om de hoek komen kijken. Het Stockholm Resilience Centre heeft negen planetaire grenzen gedefinieerd, waaronder voor oceaanverzuring en verlies van biodiversiteit, maar ook voor CO₂ in de atmosfeer. Het vinden en vastleggen van deze grenzen is lastig en misschien enigszins arbitrair (waarover we waarschijnlijk een hele blog kunnen wijden), maar voor het risico op gevaarlijke klimaatverandering is een grens van 350 ppm CO₂ in de atmosfeer gevonden. Ter info: we zitten nu ongeveer rond de 412 ppm, en pre-industriële waardes waren rond de 280 ppm.

Met deze grens kunnen we kijken naar overmatige CO₂-emissies. Een publicatie uit 2020 heeft precies dat bestudeerd: startend met de aanname dat iedereen op de wereld evenveel recht heeft op (vervuiling van) de atmosfeer, kan een eerlijke emissiegrens per land worden bepaald, waarmee de uitstoot onder de 350 ppm zou blijven. Daarna kunnen we kijken naar de cumulatieve emissies per land die over deze grens gaan: dat is de overmatige uitstoot. In de onderstaande figuur zien we een aantal resultaten. De VS alleen al is verantwoordelijk voor 40% van de overmatige emissies. Het gehele ‘globale Noorden’ is zelfs voor 92% van de overmatige emissies verantwoordelijk. Een kleine meerderheid van alle landen in de wereld is hun eerlijke aandeel zelfs nog niet voorbijgeschoten, en is dus in ‘klimaat krediet’, aldus de auteur van de studie. Eén van deze landen is China. Het roept ook de vraag op hoe we het resterende koolstofbudget voor de 1,5°C eerlijk verdelen. Maar dat is weer een vraagstuk op zich.

Hoe we ook kijken naar verantwoordelijkheid voor klimaatverandering, of de schade die aan klimaatverandering te wijden is, het punt is dat we mondiaal gezien al lang de grens van wat risicoloos is zijn gepasseerd. Sommige landen, sommige inkomensgroepen, en sommige bedrijven, hebben daar veel meer verantwoordelijkheid voor dan anderen. Het is nu aan hen om die verantwoordelijkheid te nemen, zo snel mogelijk de uitstoot terug te dringen, én landen en bevolkingsgroepen die nu al schade door klimaatverandering ondervinden tegemoet te komen. Want de atmosfeer delen we allemaal, en we moeten daar eerlijk mee omgaan. Dát is klimaatrechtvaardigheid. 

Kijk en lees meer:

Loss & Damage door ClimateAdam https://www.youtube.com/watch?v=fpxrXk6l_hc

Historische verantwoordelijkheid door Carbonbrief https://www.carbonbrief.org/analysis-which-countries-are-historically-responsible-for-climate-change/

OurWorldInData: CO2 https://ourworldindata.org/explorers/co2

OurWorldInData: emissies, bevolking, inkomen https://ourworldindata.org/grapher/consumption-co2-emissions-vs-population?xScale=linear&yScale=linear

Publicatie over koolstof-ongelijkheid https://www.nature.com/articles/s41893-022-00955-z

Koolstof-ongelijkheid door Carbonbrief https://www.carbonbrief.org/top-1-of-emitters-caused-almost-a-quarter-of-global-emissions-since-1990/

Publicatie: nationale contributies aan klimaatverandering https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1748-9326/9/1/014010

Publicatie: overmatige CO2 emissies https://www.thelancet.com/journals/lanplh/article/PIIS2542-5196%2820%2930196-0/fulltext