Natuurrampen en het belang van adaptatie

Laat ik beginnen met een disclaimer. De constatering dat adaptatie belangrijk is, doet niets af aan de noodzaak van mitigatie: het zoveel mogelijk beperken van de toekomstige opwarming. Adaptatie is geen keuze, maar een gegeven. We zitten al op zo’n 1,2 °C opwarming en in het aller- allerbeste geval komen daar nog enkele tienden van een graad bij. Daar zullen mens en natuur zich hoe dan ook, zo goed en kwaad als het gaat, aan moeten aanpassen. Het aantal weergerelateerde rampen neemt toe, zoals uit onderstaande afbeelding blijkt. Nu is het nog niet zo eenvoudig om met grote zekerheid vast te stellen hoe groot de rol van klimaatverandering hier is, maar dat er een invloed is, is wel duidelijk. Dat is onder meer gebleken uit attributiestudies van onder meer World Weather Attribution in de afgelopen jaren.

Dat mensen zich aan kunnen passen aan moeilijke en extreme omstandigheden staat niet ter discussie. Er zijn maar weinig gebieden in de wereld waar zich in de loop van de tijd geen mensen hebben gevestigd en waar ze weten te overleven. We worden er zelfs steeds beter in. Zelfs op Antarctica kunnen mensen tegenwoordig maandenlang verblijven zonder om te komen van kou, honger of dorst. Maar er zit een grens aan dat aanpassingsvermogen. Er zijn nog steeds plekken op aarde die te heet, te koud, of om andere redenen te onleefbaar zijn voor mensen om zich er permanent te vestigen. Onze fysiologie stelt dergelijke grenzen, maar ze kunnen ook van een andere aard zijn. Economisch, politiek, of technisch, bijvoorbeeld.

Natuurrampen eisen nog steeds regelmatig veel levens, dus het gaat te ver om te zeggen dat we ons daar ook helemaal aan hebben aangepast. Maar er zijn wel degelijk vorderingen gemaakt. Het aantal doden is in ruim een eeuw tijd enorm afgenomen, terwijl de wereldbevolking juist fors is gegroeid. De daling van het aantal slachtoffers is vermoedelijk nog groter dan in onderstaande grafiek, omdat in het verleden niet alle rampen gerapporteerd zullen zijn.

Die sterke afname is zonder meer positief, maar toch is het goed om wat verder te kijken dan alleen deze getallen. In de grafiek hierboven valt bijvoorbeeld op dat het aantal slachtoffers per decennium voor verschillende typen natuurrampen enorm varieert. In de jaren ’30 en ’50 vielen verreweg de meeste doden bij overstromingen, terwijl in andere decennia vooral droogte enorm veel mensenlevens kostte. Dat komt doordat de cijfers grotendeels worden bepaald door een klein aantal – een of twee per decennium – enorme catastrofes met honderdduizenden tot soms miljoenen doden. De afbeelding hieronder laat dat zien. Voor het perspectief: bij de watersnoodramp van 1953 vielen 2551 doden (waarvan 1836 in Nederland); niet meer dan een piepklein bolletje in die afbeelding. En door de overvloedige regenval in Pakistan sinds afgelopen juni, een van de zwaarste watersnoodrampen in de afgelopen tien jaar, kwamen 1717 mensen om het leven.

We zijn in de loop van de twintigste eeuw veel beter geworden in het voorkomen of beperken van de grootste catastrofes. Natuurlijk is niet uit te sluiten dat er ooit nog eens zoiets gebeurt, maar de kans erop is wel aanzienlijk kleiner. Dat komt onder meer omdat we hebben geleerd van rampen uit het verleden. Het zijn bijzonder harde lessen geweest die vorige generaties hebben geleerd, waar wij nu ons voordeel mee doen. Hoewel de daling van het aantal slachtoffers vrijwel helemaal bepaald wordt door de afname van de meest extreme catastrofes, zit het er dik in dat we ook beter beschermd zijn tegen de wat minder grote natuurrampen. Zeker in welvarende delen van de wereld. Neem onze Deltawerken, bijvoorbeeld. Die hebben de kans op een grote watersnood in Nederland veel kleiner gemaakt. We voelen ons tegenwoordig zo veilig dat we er geen enkel probleem mee hebben om grote, nieuwe woonwijken te bouwen op plaatsen die meters onder de zeespiegel liggen. Ook elders in de wereld zijn vorderingen gemaakt. Extreem weer eist in Bangladesh tegenwoordig bijvoorbeeld aanzienlijk minder levens dan in het verleden, onder meer dankzij een waarschuwingssysteem en schuilplaatsen voor tropische cyclonen.

Sommige rampen kunnen we dus voorkomen, maar ook bij wat er nog wel gebeurt zijn er manieren om het aantal slachtoffers te beperken. Dankzij satellietwaarnemingen en gespecialiseerde computermodellen is extreem weer, zoals orkanen, beter te voorspellen en met moderne communicatiemiddelen kan daar snel voor worden gewaarschuwd. Soms kan een bedreigd gebied daardoor tijdig geëvacueerd worden. Of de bevolking kan zich op andere manieren voorbereiden. En als er een ramp gebeurt, zullen hulpverleners tegenwoordig veel sneller kunnen reageren dan een eeuw geleden. Ze zijn in het algemeen ook veel beter uitgerust en hebben meer kennis van wat ze moeten doen om mensen te helpen. Er is, kortom, heel veel vooruitgang geboekt in alle schakels van de zogenaamde veiligheidsketen: pro-actie, preventie, preparatie, repressie en nazorg.

We kunnen dus, zeker in een rijk land als Nederland, rustig gaan slapen. Paradoxaal genoeg zit daar nu net een mogelijk gevaar. Natuurlijk hoeven we niet tobbend wakker te liggen van een grote ramp die heel misschien zou kunnen gebeuren, maar aan de andere kant is het onder veiligheidsdeskundigen algemeen bekend dat een te groot gevoel van veiligheid een recept is voor problemen. Wie zich onkwetsbaar waant, is niet meer alert op mogelijk gevaar, en is dus slecht voorbereid als er toch iets gebeurt. Ook in Nederland zouden we daardoor in de problemen kunnen komen, zeker als we onze oren laten hangen naar degenen die de risico’s van klimaatverandering ontkennen of bagatelliseren. Vanuit die hoek wordt vaak beweerd dat adaptatie de oplossing is. In feite pleiten ze voor iets dat je ‘reactieve adaptatie’ zou kunnen noemen: afwachten en hopen dat je op tijd kunt reageren op wat er gebeurt. En mocht dat misgaan, dan is er altijd nog een andere uitweg, zo bleek uit de reactie van de voorzitter van Clintel na de zware overstromingen in de zomer van 2021: geef gewoon iemand anders de schuld.

Wie er wel serieus over na wil denken snapt natuurlijk wel dat het verstandiger is om te anticiperen op voorzienbare veranderingen. Proactieve adaptatie, dus. Zoals we dat in Nederland doen met het Deltaprogramma. En preventie, natuurlijk, ofwel: mitigatie. Als je veranderingen kunt voorkomen, hoef je je er niet aan aan te passen. Maar omdat we het station van helemaal geen opwarming door menselijke invloed allang zijn gepasseerd, is een zekere mate van aanpassing onvermijdelijk. We moeten vooral proberen om de opwarming te beperken tot een niveau waaraan we ons nog redelijk aan kunnen passen. Daarbij is het niet alleen van belang hoeveel de gemiddelde wereldtemperatuur nog stijgt, maar ook hoe snel dat gaat. Hoe sneller een verandering, hoe moeilijker mens en natuur erop in kunnen spelen. Om Nederland droog te houden zijn bijvoorbeeld grote, complexe projecten nodig, die niet van het ene op het andere jaar te realiseren zijn.

Er zijn nog veel onzekerheden over welke gevolgen we wanneer kunnen verwachten. Een pasklaar adaptatieplan voor de komende honderd of tweehonderd jaar is er daarom niet, en de vraag is of het daar ooit van zal komen. We zullen de ontwikkelingen in de wereld in de gaten moeten blijven houden. En ondertussen blijven nadenken over wat we kunnen doen om de veranderingen zo goed mogelijk op te vangen en hoe we om moeten gaan met de bijbehorende onzekerheden. Dat betekent: heel goed luisteren naar de waarschuwingen van wetenschappers. Dat wil niet zeggen dat we in paniek moeten raken van elke risicoanalyse of elk worst-case scenario dat we voorbij zien komen, maar ook niet dat we die zomaar terzijde moeten schuiven als nutteloze bangmakerij. Met redeloze paniek schieten we niks op; met een rationale analyse van mogelijke toekomstige problemen en beschikbare oplossingen wel. We gaan een ingewikkelde toekomst tegemoet en dat zal betekenen dat we sommige risico’s van klimaatverandering moeten accepteren. Maar dat is zeker geen reden om ze te ontkennen. Nuchter onder ogen zien waar we kwetsbaar zijn of kunnen worden helpt om risico’s zoveel mogelijk te beperken. Dat is de kern van adaptatie.