We worden overspoeld met informatie over klimaatwetenschap. Aan de ene kant is er een indrukwekkende berg wetenschappelijk bewijs waaruit bijvoorbeeld blijkt dat de huidige opwarming van de aarde door de mens wordt veroorzaakt en wat de gevolgen daarvan zijn. En aan de andere kant is er een stinkende bult claims die twijfel zaaien over die wetenschappelijke zekerheden.
Het doel? Effectief klimaatbeleid uitstellen en de status quo zoveel mogelijk handhaven. Welk misleidend argument er ook wordt gebruikt, de conclusie is immers altijd dezelfde: “Klimaatverandering bestaat niet, dus we hoeven niets te doen. Klimaatverandering wordt niet door ons veroorzaakt, dus we hoeven niets te doen. Klimaatverandering is geen probleem, dus we hoeven niets te doen. Er zijn (nog) geen goede oplossingen, dus … we hoeven niets te doen. Boodschappers zijn niet betrouwbaar, dus…”
De ronduit verkeerde of inhoudelijk en retorisch misleidende beweringen die toehoorders verdelen, laten twijfelen, ophitsen of juist in slaap sussen, worden vaak de wereld in geholpen door onvoorstelbaar machtige belanghebbenden en hun politieke vrienden. Deze desinformatie wordt vervolgens bedoeld óf onbedoeld nagepapegaaid door een hele rits aan verspreiders met verschillende motieven. Misinformatie is vaak zeer geraffineerd en bevat veelal een kern van waarheid. Het is bijna onmogelijk om nooit voor misleidende informatie te vallen.
Misinformatie is schadelijk. Het zorgt ervoor dat mensen dingen geloven die niet kloppen, het polariseert en het vermindert het vertrouwen in de democratie, media en belangrijke instellingen. En wanneer mensen tegenstrijdige informatie te zien krijgen en niet weten hoe ze het conflict tussen feit & fictie op moeten oplossen, bestaat zelfs het risico dat ze afhaken en geen van beide meer geloven. Misinformatie negeren is geen optie.
De laatste IPCC rapporten noemen misinformatie zelfs als één van de obstakels die zowel overheden als het publiek ontmoedigen om de door de mens veroorzaakte klimaatverandering ambitieus aan te pakken.
Infodemie
Effectief debunken van misinformatie is belangrijk. Maar meerdere studies laten zien dat debunken de gevolgen van eenmaal gehoorde misinformatie niet volledig ongedaan kan maken, een fenomeen dat bekend staat als het ‘blijvend beïnvloedingseffect’ (continued influence effect). Iemand kan bijvoorbeeld horen dat een familielid een voedselvergiftiging heeft opgelopen na een bezoek aan een restaurant. Als dan later blijkt dat het gewoon een buikgriepje was, kan men dat restaurant toch blijven mijden. Je weet immers maar nooit.
Het herhalen van misleidende informatie, bijvoorbeeld in de talloze reacties op sociale media of in headlines in het nieuws, kan er bovendien voor zorgen dat men deze misinformatie geloofwaardiger gaat vinden, zelfs als blijkt dat de bron onbetrouwbaar is of wanneer de boodschap niet overeenkomt met ideologische overtuigingen. Dit fenomeen wordt het ‘illusoire waarheidseffect’ genoemd.
De schadelijke golf van misinformatie die ons momenteel overspoelt, wordt door deskundigen bestempeld als een infodemie. Misleidende informatie is besmettelijk, verspreidt zich razendsnel, muteert moeiteloos én blijft gemakkelijk hangen. Gelukkig zijn er, naast fact-checken, nog andere manieren waarop we ons kunnen wapenen tegen misinformatie.
Een weerbaar cognitief immuunsysteem
In plaats van achteraf te reageren op verkeerde informatie, kunnen we ook anticiperen. We kunnen onszelf en anderen mentaal voorbereiden op de misleidende informatie die komen gaat, net zoals we ons voor kunnen bereiden op de komst van een schadelijk virus.
Iets leren over misleidende trucjes en claims vóórdat je ze in het wild tegenkomt zorgt er niet alleen voor dat je beter op je hoede bent. Het maakt ook dat je beter in staat bent om deze zogenaamde ‘mind parasites’ en ‘infobugs’ te herkennen én te weerstaan op het moment dat ze daadwerkelijk voor je neus staan. Omdat je er minder vatbaar voor bent, zul je ook minder geneigd zijn verkeerde informatie te verspreiden, en door het te benoemen als je het tegenkomt, kun je anderen er zelfs tegen beschermen. Je zou het leren herkennen van die misleidende trucjes dan ook kunnen zien als het opbouwen van cognitieve antilichamen.
Het idee dat de weerbaarheid tegen misleidende informatie kan worden vergroot door blootstelling aan een afgezwakte vorm van misinformatie wordt inoculatietheorie genoemd.
Het belangrijkste doel van inoculatie is niet om hardcore wetenschapsontkenners op andere gedachten te brengen. Het doel is om verdere verspreiding van misinformatie te voorkomen door mensen weerbaarder te maken vóórdat ze ook worden ‘besmet’.
Inhoud en techniek
Inoculatie begint altijd met de waarschuwing dat er sprake kan zijn van misleiding, zodat mensen beseffen dat ze kwetsbaar zijn. Vervolgens wordt een oplossing geboden door mensen de handvatten te bieden om de misleiding te doorzien. Dit kan worden gedaan door de nadruk te leggen op herhaaldelijk gebruikte inhoudelijke onjuiste claims óf op de vaak gebruikte misleidende retorische technieken.*
(*Er is ook nog een derde, minder bestudeerde vorm van inoculatie, die focust op de betrouwbaarheid van de bron).
Op feiten gebaseerde inoculaties laten zien dat een misleidende claim niet klopt door de feiten uit te leggen. Een op feiten gebaseerde inoculatie werkt meestal maar tegen één enkele misvatting. Deze vorm van inoculatie kan een goede oplossing zijn voor onderwerpen die geplaagd worden door zombie-argumenten; mythes die nooit lijken te sterven, hoe vaak ze ook worden weerlegd. Klimaatverandering is daar een goed voorbeeld van.
Op techniek gebaseerde inoculaties leggen de retorische technieken of logische drogredenen uit die worden gebruikt om te misleiden. Denk aan pseudo-experts die twijfel zaaien over de consensus, aan het cherrypicken van data om een verkeerde claim te ondersteunen, aan emotioneel taalgebruik of aan stropoppen die spelen met de geloofwaardigheid van boodschappers.
Het voordeel van deze laatste aanpak is dat ze werkt bij een breed scala aan onderwerpen. Het blijkt dat het uitleggen van de misleidende trucjes die bijvoorbeeld door de tabaksindustrie worden gebruikt, mensen ook weerbaarder maakt tegen het gebruik van diezelfde strategieën door ‘klimaatontkenners’.
Met op techniek gebaseerde inoculatie kun je zo de triggers omzeilen van politiek beladen onderwerpen die weerstand op kunnen roepen, zoals klimaatverandering of stikstof. Ook is het niet per se nodig om claims te maken over wat waar is; inoculatie die zich richt op de techniek kan effectief zijn voor iedereen die het niet op prijs stelt om gemanipuleerd te worden.
Op logica gebaseerde inoculatie leent zich ook goed voor zogenaamde parallelle argumentatie, waarbij de gebrekkige logica van een verkeerde bewering wordt overgezet naar een vergelijkbare, liefst belachelijke situatie.
Passief en actief
Er is sprake van passieve inoculatie wanneer misleidende feiten of technieken gewoon worden uitgelegd, bijvoorbeeld door ze te benoemen in een explainer bij het nieuws, een blog, een boek, een video of een les over mediawijsheid of wetenschap.
Ook wetenschappers kunnen hun wetenschappelijke bevindingen een extra beschermlaagje geven door uit te leggen hoe gekende misinformatie hun bevindingen kan verstoren. Het communiceren van de feiten alleen is niet genoeg; uit onderzoek blijkt dat wetenschappelijk correcte informatie teniet gedaan kan worden door verkeerde informatie.
Er is sprake van actieve inoculatie als mensen zelf een actieve rol spelen. Niemand wil een pion zijn in de manipulatieve spelletjes van een ander. De beste manier om te ontdekken hoe je misleid kunt worden is om zelf misleidende trucjes te leren. En een beetje leren goochelen is nog leuk ook!
Voorbeelden waarin gebruik gemaakt wordt van actieve inoculatie zijn; Cranky Uncle, Bad News, Harmony Square, Go Viral en How to sell pseudoscience. Maar ook in een goed gesprek over misleiding met vrienden en familie of met willekeurige voorbijgangers kan sprake zijn actieve inoculatie.
Eén keer horen over een misleidend trucje is niet genoeg. Je hebt tijd nodig om wat je leerde te overdenken, misschien wat dingen uit te zoeken, om er met anderen over te praten. Een inoculatie is, net als een vaccinatie, het begin van een proces. Cognitieve antilichamen hebben tijd nodig om zich te ontwikkelen.
Het herkennen van misleidende trucjes of claims is soms lastig en leer je het best door veel te oefenen. Het spelen van spelletjes is daarvoor heel geschikt. Herhaling lijkt ook belangrijk omdat de weerbaarheid mettertijd kan afnemen en er ‘boosters’ nodig zijn om ervoor te zorgen dat je opgewassen blijft tegen de besmettelijke, misleidende informatie die ongehinderd rondvliegt.
Een goed ontwikkelde en onderhouden bullshitdetector kan uiteindelijk een tweede natuur worden, die bijna intuïtief werkt. Dat heeft ook een keerzijde: soms vallen prachtige verhalen die je heel graag zou willen geloven ook door de mand.
Groepsimmuniteit
Als de weerbaarheid van het publiek tegen misinformatie groter wordt, krijgen wetenschapsontkenners het steeds moeilijker en gaan mensen het gemakkelijker vinden om zich uit te spreken, bijvoorbeeld voor effectief klimaatbeleid.
Inoculatie is, naast bijvoorbeeld debunken, nudgen, labellen, regelgeving, transparante algoritmen, het verminderen van polarisatie en het stimuleren van betrouwbare nieuwsorganisaties, één van de vele instrumenten die kunnen worden ingezet in de strijd tegen misinformatie. En het leuke is dat elk individu direct met dit instrument aan de slag kan. Wie weet bereiken we dan ooit het moment waarop we kunnen spreken van iets dat lijkt op ‘herd-immunity’.
Meer weten?
The vaccine for fake news met Sander van der Linden, Cambridge University
Inoculating against persuasion met Josh Compton, Dartmouth College
The cranky uncle game; combining humor and gamification to build student resilience against climate misinformation
Science behind Cranky Uncle met John Cook, Monash University
Cranky Uncle docentenhandleiding (zowel het spel als de handleiding zijn beschikbaar in het Nederlands)
The Cognitive Immunology Research Collaborative
Klimaatverandering 
Als ik juist lees is er geen sprake van misinformatie (misleidende informatie die per ongeluk wordt verspreid), maar van desinformatie, waarbij misleidende informatie doelbewust wordt verspreid.
Storend is dan ook dat de auteur iemand een verkeerde conclusie laat trekken over een man met een mes in zijn rug. Hij had ook kunnen zeggen: “Deze persoon is vermoord, omdat eerder is gebleken dat mensen met een mes in hun rug ook zijn vermoord.”
De auteur van dit artikel is met deze cartoon feitelijk desinformatie aan het verspreiden om haar argument te kunnen ondersteunen.
LikeLike
@Pieter Fijn dat u mijn blog gelezen heeft. In reactie op uw commentaar:
Ik kies er over het algemeen voor om de de term misinformatie ipv de term desinformatie te gebruiken, omdat het bijna onmogelijk is om te weten wanneer er sprake is van opzettelijke misleiding of van zelfbedrog (uitzonderingen daargelaten natuurlijk).
Wat betreft de afbeelding over parallelle argumentatie;
het doel van deze afbeelding is juist om te laten zien dat de argumentatie gebrekkig is. Ik vind het fijn dat u dat opvalt. Het idee achter deze parallelle opzet is dat mensen door de overduidelijk gebrekkige argumentatie in afbeelding één gaan begrijpen dat de argumentatie in afbeelding twee ook gebrekkig is. Over het algemeen werkt deze opzet prima.
LikeLike
L.s.,
In grote lijnen ben ik het eens met uw stuk maar ik wil toch ook even aankaarten dat de wetenschap ook maar de staat van kennis van dit moment behelst
en dat er nogal eens theorieën aangepast worden na voortschrijdend onderzoek en inzicht.
Wat betreft de opwarming van de aarde lijkt het mij meer van belang om te benadrukken dat we wat aan de opwarming kunnen doen en dat het niet uitmaakt of het nu een natuurlijk of door de mens
veroorzaakt proces is. De gevolgen zijn enorm en treffen ons allemaal.
Mvg. Fons Snelder.
LikeGeliked door 1 persoon
Beste Fons,
Dank voor uw reactie. Helemaal eens dat “de wetenschap ook maar de staat van kennis van dit moment behelst.” Dit is altijd zo. Daar vallen echter drie zaken over op te merken:
1) Bij een onderwerp zoals de klimaatverandering is het inmiddels niet meer zo dat de onzekerheid, eigen aan alle wetenschap, gaat over ‘wel/niet’ een invloed van de mens.
Eerder is het zo dat onzekerheid een kwantitatief iets is. Het is bijvoorbeeld een plus/minus onzekerheidsmarge rond de bijdrage van de mens aan de huidige opwarming, of een onzekerheidsmarge rondom de projecties van de toekomstige opwarming. Je ziet, in de wetenschappelijke publicaties en in samenvattende IPCC rapporten, dan ook telkens deze +/- onzekerheden terug. In grafieken staan de onzekerheidsintervallen ook aangegeven, doorgaans in kleurtjes rondom een centrale curve:
Deze figuur geeft, mét de onzekerheidsmarge, aan hoe het temperatuurverloop op Aarde geweest zou zijn zónder de mens (groen) en hoe het nu gegaan is mét onze menselijke activiteiten (zwart en roze).
Van belang is dat onzekerheden gekwantificeerd kunnen worden, door de statistische verwerking van de variaties in metingen en ook door de spreiding in de modelberekeningen te gebruiken.
2) En dan: onzekerheid werkt altijd twee kanten op. Simpel gezegd: het kan meevallen. Dat kan. Echter, de kans dat het tegenvalt is even groot, want de onzekerheidsmarges werken allebei de kanten op: zowel naar beneden als naar boven.
3) Als mensheid beschikken we altijd over ‘beperkte’ kennis, hoe goed en diepgaand de huidige wetenschap ook mag zijn. Alleen, dit blijft altijd zo… Ook over 100 jaar of 1000 jaar zullen we niet over absolute waarheden beschikken in de wetenschap. Zelfs de allerbeste theoretische constructies waarover de mens beschikt, zoals de Newtoniaanse mechanica, thermodynamica en quantummechanica, zijn tijdelijke constructies die altijd weer verder verfijnd of bijgesteld en uitgebreid kunnen worden.
Maar betekent dit dat we nooit iets kunnen besluiten? Blijven we bijvoorbeeld eeuwig wachten op ‘absolute waarheid/zekerheid’ over de aerodynamica vóórdat we een vliegtuig de lucht in durven te sturen? Welnee. Als mens kúnnen we immers niet anders dan besluiten op basis van de allerbeste wetenschappelijke kennis die we NU hebben? Ook over 100 jaar hebben we geen absolute zekerheden. We moeten het altijd doen met de kennis van dat moment.
LikeLike
Beste Fons,
In aanvulling op Bob misschien ook nog goed om op te merken dat deze opmerking me niet helemaal logisch lijkt:
“Wat betreft de opwarming van de aarde lijkt het mij meer van belang om te benadrukken dat we wat aan de opwarming kunnen doen en dat het niet uitmaakt of het nu een natuurlijk of door de mens.”
Om iets aan de opwarming te kunnen doen, lijkt het toch belangrijk om te weten in hoeverre die opwarming gevolg is van natuurlijke en/of menselijke processen?
Als menselijke CO2-uitstoot de belangrijkste oorzaak is, dan is reductie van die uitstoot de belangrijkste oplossing. Als bv meer zoninstraling of CO2-uitstoot door vulkanen de belangrijkste oorzaak zou zijn, dan is de vraag wat we daar als mensen aan zouden kunnen doen.
Of kun je aangeven hoe jij deze logica ziet?
LikeGeliked door 1 persoon
Uiteindelijk is het correct kunnen kwantificeren van de mate waarin menselijke activiteiten of natuurlijke processen de opwarming hebben veroorzaakt een interessante wetenschappelijke kwestie, maar praktisch niet van groot belang. Hoe dan ook zullen we een energietransitie moeten doorvoeren en ons weerbaar moeten maken tegen klimaatonheil. Voor het klimaatbeleid maakt het dus weinig uit.
LikeGeliked door 1 persoon
Beste Lodewijk,
Het lijkt me dat het er wel toe doet.
Als de huidige opwarming veroorzaakt zou worden door natuurlijke processen i.p.v. de menselijke broeikasgas-emissies, dan heeft de energietransitie geen zin. Althans, niet waar het gaat om het beperken van de opwarming. 🙂
Ook voor de adaptatie, het “ons weerbaar moeten maken tegen klimaatonheil“, is het van belang om te weten óf de menselijke broeikasgas-emissies de voornaamste oorzaak zijn. Immers, stel nu eens dat de huidige klimaatverandering veroorzaakt zou worden door een-of-ander onbegrepen natuurlijk proces? In dat geval zouden we toch geen flauw idee hebben wáár we ons weerbaar tegen moeten maken? Hoe hoog we de dijken moeten maken?
Het maakt nogal wat verschil of we ons dienen te adapteren aan 1,5 °C of 2,0 °C of misschien wel aan 30 °C aan opwarming.
De inspanningen en investeringen die we doen qua weerbaarheid, zijn afgestemd op een bepaalde opwarming. Indien het de komende paar eeuwen met 30 °C op zou gaan warmen i.p.v. de maximaal 2 °C uit het Akkoord van Parijs… zijn er totaal andere maatregelen nodig qua weerbaarheid. De verwachtingen van de opwarming zijn gebaseerd op de plannen om emissies te reduceren. Die plannen zijn weer gebaseerd op de hoeveelheid effect van emissies –> opwarming. Klopt dit niet, hebben we geen idee waar we ons weerbaar tegen dienen te maken.
LikeLike