Is groene groei mogelijk? Waarschijnlijk niet helemaal, maar toch lijkt er in rijke of hoge-inkomenslanden in de laatste jaren een ontkoppeling plaats te vinden tussen economische groei (in termen van BBP) en CO2-uitstoot: de CO2-uitstoot gaat omlaag, en de economie groeit. Dat gegeven zou erop kunnen wijzen dat economische groei mogelijk is terwijl we succesvol klimaatverandering tegengaan. Ofwel, groene groei. Maar die ontkoppeling blijkt veel te traag te gaan. Een nieuwe studie laat zien dat het tempo van CO2-emissiereductie, en het niveau aan ontkoppeling tussen uitstoot en economische groei, totaal niet in lijn is met de doelen van het Parijs akkoord. Met andere woorden: er is dus wel groei, maar deze is niet groen.
CO2-emissies en Bruto Binnenlands Product
Als we de economische status – gemeten in per capita Bruto Binnenlands Product (BBP) – van landen over de hele wereld afzetten tegen de per capita CO2-emissies, dan is er een duidelijke correlatie zichtbaar. Let wel: de assen zijn hier logaritmisch, dus dit is geen lineaire relatie maar een machtsfunctie. Dat er, in elk geval historisch beschouwd, een relatie bestaat tussen deze twee grootheden is niet bepaald onlogisch. Landen met hoge inkomens in het mondiale Noorden hebben hun economieën volledig opgebouwd op fossiele brandstoffen. Deze grafiek slaat veel nuances plat (daar gaan we in deze blog meer op in), maar hij zou kunnen suggereren dat er een positief verband bestaat tussen grootte van de economie en hoeveelheid emissies. Maar, correlatie is geen causaliteit.
In de laatste decennia blijkt er in elk geval in hoge-inkomenslanden een ontkoppeling plaats te vinden tussen de groei van de economie (in termen van BBP) en de toename in CO2-emissies. Ofwel, de economie groeit, terwijl we de CO2-uitstoot weten terug te dringen. De onderstaande grafiek laat zien hoe in meerdere landen het BBP per hoofd van de bevolking toeneemt, terwijl de CO2-uitstoot per capita afneemt (tussen 2005 en 2020). In dit geval komt het niet doordat emissies naar andere landen worden verplaatst (dat was mijn eerste gedachte), want dit zijn consumptie-emissies. Met andere woorden, de nationale uitstoot is gecorrigeerd voor de import en export van emissies.
Zonder hier te veel op in te gaan, is de verklaring voor de ontkoppeling tweeledig. Ten eerste lijken landen te slagen in de ontkoppeling van energieverbruik en groei van het BBP. Het totale energieverbruik gaat in veel hoge-inkomenslanden niet meer omhoog, of daalt zelfs. Ten tweede wordt fossiele energie langzaam maar gestaag vervangen door duurzame (of: koolstofarme) energiebronnen. We kunnen energie opwekken en ons BBP laten groeien zonder meer CO2 uit te stoten. Hoera! Groene groei. Of niet?
Ontkoppeling en CO2-emissiereductie gaat veel te traag
In een redelijke recente studie in The Lancet Planetary Health (september 2023) wordt onderzocht of de huidige CO2-BBP ontkoppeling compatibel is met de doelen uit het Parijs akkoord. Dat is al wel eerder onderzocht (het antwoord was meestal nee), maar volgens de auteurs is er niet eerder rekening gehouden met de rechtvaardigheidsverplichtingen (‘equity commitments’) die in het Parijsakkoord staan (sommige landen dienen sneller emissies te reduceren dan andere). Daarnaast zijn in sommige eerdere studies periodes van recessie niet uitgesloten, wat per definitie geen periodes van (absolute) ontkoppeling zijn. De resultaten voor de ontkoppeling van 2013 tot 2019, en de projecties voor CO2-reductie tot 2050 voor de meegenomen hoog-inkomenslanden zijn in de grafiek hieronder te zien. Daarbij is de rode stippellijn een projectie op basis van de recente emissiereducties (door de auteurs omgedoopt tot ‘business as usual’ – dus geen SSP5-8.5!), en de blauwe stippellijn een pad dat compatibel is met het 1,5 °C doel. Geen enkel van de geanalyseerde landen heeft dus een tempo aan emissiereductie dat ook maar in de buurt komt van wat er mondiaal is afgesproken. Ik wil daar wel de kanttekening bij maken dat de meeste landen wel beloftes en doelen voor verdere emissiereductie hebben tussen nu en 2050, dus de rode lijn is onwaarschijnlijk. De werkelijkheid zal er waarschijnlijk tussenin komen te liggen, want de huidige doelen en beloftes zijn niet in lijn met de Parijsdoelen.
De auteurs berekenen vervolgens de ontkoppeling als de afname in koolstofintensiteit van BBP, ofwel de reductie aan CO2-emissies per eenheid BBP. De ontkoppelingsgraad (‘decoupling rate’) wordt dan gedefinieerd als de relatieve reductiesnelheid in de koolstofintensiteit van BBP (snapt u het nog?). Laten we zeggen, een maat voor hoe snel CO2-emissiereductie en economische groei ontkoppelen. De grafiek rechts hieronder laat zien wat de ontkoppelingsgraad tussen 2013 en 2019 was, en wat die zou moeten zijn om in lijn te zijn met 1,5 °C, en met 1,7 °C opwarming. Dat laatste is als een inschatting voor “well-below 2 °C” meegenomen. In beide gevallen dient de huidige ontkoppelingsgraad flink opgeschroefd te worden. In het geval van 1,5 °C zelfs met een factor 10 in zo’n 20 jaar tijd! De huidige geobserveerde ontkoppeling is dus bij lange na niet genoeg om aan de Parijs doelen te voldoen. Daarmee is de economische groei in de 11 landen die beschouwd zijn dus niet echt groen, maar hooguit lichtgroen, te noemen.
Het gesprek over groene groei gaat doorgaans alleen over hoge-inkomenslanden, en dat is best logisch. Lage-inkomenslanden hebben doorgaans een veel lagere CO2-uitstoot per capita (denk aan de machtsfunctie uit de eerste figuur!), en dat maakt hun mitigatiepad (en ontkoppelingsgraad) dat in lijn is met Parijs veel haalbaarder. Daarnaast is het belangrijk om te realiseren dat de rechtvaardigheidsverplichting bij midden- en lage-inkomenslanden vaak de andere kant op werkt; hun eerlijke koolstofbudget is relatief wat groter dan dat van rijke landen die al decennialang veel uitstoten. De auteurs van de studie noemen Uruguay en Mexico, waar ook een CO2-BBP ontkoppeling plaatsvindt, maar waarbij de emissiereducties en ontkoppelingsgraad meer in de buurt komen van hun rechtvaardige Parijs-pad. Het kan dus wel, maar het gebeurt niet hier.
BBP-groei zegt weinig over de kwaliteit van de toekomst
De pleitbezorgers van groene groei maken impliciet de aanname dat in de toekomst niet alleen CO2-emissiereductie, maar ook economische groei (in termen van BBP-groei) wenselijk of nodig zijn. Over dat eerste kunnen we het wel eens worden, maar is de groei van BBP, zeker voor hoge-inkomenslanden, echt nodig? We zien groei van BBP vaak als iets goeds, en een afname of stagnatie van BBP als slecht of als recessie. Maar, naast dat oneindige groei onmogelijk is, is BBP nooit bedoeld als alomvattende maatstaf voor hoe goed het gaat. Simon Kuznets, de econoom die zo’n 90 jaar geleden de huidige definitie van BBP ontwikkelde, waarschuwde toen al dat BBP niet als ultieme maat voor welvaart moest worden gebruikt. In de jaren ’60 zei hij het volgende daarover: “Distinctions must be kept in mind between quantity and quality of growth, between costs and returns, and between the short and long run. Goals for more growth should specify more growth of what and for what.”
De pleitbezorgers van ‘degrowth’ of ‘post-growth’ (in het Nederlands ook wel ontgroei of postgroei genoemd) streven eigenlijk dat na: met groei op zich is niks mis, mits we definiëren welke groei en voor wie, en zolang het de grenzen van de planeet respecteert. Volgens het donut-economie model van Kate Raworth (die zichzelf ‘groei-agnost’ noemt) zouden we een economie moeten nastreven die ons boven een sociaal fundament brengt (zoals toegang tot huisvesting of genoeg eten en drinken), en binnen een ecologisch plafond houdt (zoals niet te veel luchtvervuiling of biodiversiteitsverlies). Binnen die definitie is economische groei in bijvoorbeeld ontwikkelingslanden misschien best wenselijk, als dat voor meer toegang tot onderwijs en minder ondervoeding leidt, en niet tot overmatige vervuiling. Zo’n soort holistische blik op de economie lijkt mij veel nuttiger dan het blindstaren op de gebrekkige maat die BBP is.
De economie is, net als het klimaatsysteem, complex, en de toestand ervan laat zich niet in één getal vangen. Gelukkig is er op nationaal en internationaal vlak veel beweging op het gebied van het meten van de kwaliteit van de samenleving. Zo rapporteert het CBS sinds een paar jaar over de Nederlandse welvaart via de Monitor Brede Welvaart en de Sustainable Development Goals. En bij de Verenigde Naties werkt men al een tijd aan het meten van welvaart en ontwikkeling voorbij BBP in het ‘Beyond GDP’ programma. Hopelijk sijpelt dat snel door naar alle lagen van de overheid, het bedrijfsleven, de media en de wetenschap, en kunnen we de economie van de toekomst op een manier beschrijven die de gezondheid van mens en planeet vertegenwoordigt: van economische groei naar maatschappelijke bloei.
Klimaatverandering 
Dank voor deze mooie bijdrage weer, Arthur. Toevallig zag ik op X in het verlengde hiervan zojuist de jongste publicatie van Hickel c.s. met Jarmo Kikstra als hoofdauteur: Downscaling down under: towards degrowth in integrated assessment models
“We find that stagnating GDP per capita reduces the mid-century need for upscaling solar and wind energy by about 40% compared to the SSP2 growth baseline, and limits future material needs for renewables. Still, solar and wind energy in 2030 is more than quadruple that of 2020. Faster reductions in energy demand may entail higher socio-cultural feasibility concerns, depending on the policies involved. Strong reductions in inequality reduce the risk of lowered access to decent living services.”
Hebben PBL en CPB in Nederland op soortgelijke wijze al eens een degrowth-scenario onderzocht/verkend? Benieuwd wat daar voor bevindingen uit zouden komen (of gekomen zijn).
LikeLike
Dag Lennart, dank voor de reactie! Ja, die studie zag ik toevallig ook net voorbij komen! Helaas wel alleen voor Australië, maar desalniettemin interessant. Ik durf het niet met zekerheid te stellen, maar ik geloof niet dat het CPB en PBL met degrowth of postgroei scenario’s werkt. Aandacht voor brede welvaart is er wel meer en meer in verschillende beleidsterreinen, zie bijv https://www.cpb.nl/search?key=brede+welvaart&x=0&y=0
Maar ook dat zijn geen andere scenario’s, ofzo. Ik weet dat in de PBL en CPB doorrekeningen van verkiezingsprogramma’s wel altijd rekening gehouden wordt met economische groei in de toekomst als iets dat de NLse samenleving nodig heeft… Ik begreep dat dat ook een vd redenen was voor de Partij voor de Dieren om uberhaupt niet met de doorrekeningen mee te doen. Die hadden misschien een programma dat voor een deel niet op economische groei leunde, denk ik. Ik geloof dat programma’s van GroenLinks-PvdA en Volt ook aandacht hadden voor degrowth/postgroei, maar op kleinere schaal of in bepaalde sectoren.
LikeLike
“De werkelijkheid zal er waarschijnlijk tussenin komen te liggen.”
Arthur, als ik het goed begrijp gaat de rode stippellijn over emissiereductie van (enkel) CO2 door (enkel) menselijke uitstootdoelen en beloftes. De menselijke uitstoot van de andere broeikasgassen is hier buiten beschouwing gelaten? En ook de niet-menselijke dus natuurlijke uitstoot, indirect afhankelijk van de menselijke uitstoot via tipping points? Zo ja, impliceert dat misschien een kanttekening op jouw kanttekening?
LikeLike
Dag Jaap,
Ja, dat zeg je best goed. De rode stippellijn is een doortrekking van de trend in CO2 emissiereductie van tussen 2013 en 2019. Dat is dus geen geinformeerd scenario, ofzo, zoals de SSPs of de projecties van bijvoorbeeld het International Energie Agentschap. Natuurlijke variaties worden ook helemaal niet meegenomen. Je hebt dus volkomen gelijk met jouw kanttekening op mijn kanttekening 😉
LikeLike
En daar komt, zo vrees ik, nog een kanttekening bovenop. Ik lees in de studie waar je naar verwijst: “Een beperking van onze analyse is dat de hier gebruikte op consumptie gebaseerde gegevens over CO 2 -emissies geen rekening houden met de emissies uit de landbouw, de bosbouw en het landgebruik, noch met de emissies uit de internationale luchtvaart en scheepvaart. Het is de moeite waard om op te merken dat het toevoegen van deze emissies zou betekenen dat de landen met hoge inkomens hun emissies nog sneller zouden moeten verminderen (om vanuit een nog hoger uitgangspunt aan een nog kleiner restbudget te voldoen), en dat de kloof tussen de bereikte en de vereiste ontkoppeling nog groter zou zijn.”
Te lezen op Scientas, 2 april: “82 % van alle landbouwsubsidies van de EU gaat naar vervuilende landbouw, zoals de veehouderij en dierlijke producten.”
“De wereldwijde voedselproductie is goed voor ongeveer een derde van de totale uitstoot van broeikasgassen.”
“voor zowel de boeren als de EU-burgers en zeker het klimaat zou het beter zijn als de landbouwsubsidies van de Europese Unie anders verdeeld zouden worden, met een grotere focus op plantaardige alternatieven.”
Dit in het licht van de waan der dagen. Omdat ook deze dag, geheel toevallig of niet, in het teken staat van aankomende verkiezingen.
LikeLike
Ontkoppeling is niet mogelijk. De volgende slide geeft aan dat de groeisnelheid van de grondstoffen voetafdruk sneller stijgt dan de groeisnelheid van de GDP. Ook dat deze beide sneller stijgen dan de bevolkingsgroei, wat betekent dat er een bestaand groep steeds meer grondstoffen opeist
LikeLike
Walter, misschien is ontkoppeling tussen CO2-uitstoot en BBP dan wel GDP-groei, waar het artikel over gaat, misschien toch net iets anders dan de relatie tussen grondstoffenvoetafdruk en GDP/BBP?
Wellicht is er een indirecte relatie via de energietransitie. Het huidige beleid om de CO2-uitstoot naar beneden brengen vereist grote hoeveelheden (niet oneindige) grondstoffen voor de energietransitie. Daabij de lokale eco-vernietiging door mijning.
In dit kader wellicht interessant: 4 april Scientias.nl/onze-geexplodeerde-behoefte-aan-kobalt-en-lithium-vormt-grote-bedreiging-voor-mensapen-in-afrika
LikeLike
Beste Walter,
Een ontkoppeling tussen GDP en de uitstoot van broeikasgassen is wel degelijk mogelijk.
DIt is direct zichtbaar in de hierboven besproken studie: het GDP groeit dan terwijl de emissies van broeikasgassen dalen. Op dit moment is dit al het geval in een aantal economieën, als je specifiek naar de CO₂-emissies kijkt. Dát is wat men met ‘ontkoppeling’ bedoelt. Hierboven merkte Jaap Lont terecht op dat dit niet noodzakelijkerwijs geldt voor de CO₂-equivalent emissies. Zo verlaagt bijvoorbeeld de VS hun kooldioxide-uitstoot mede door méér ‘shale gas’ te verstoken. Dit leidt tot extra CH₄ emissies en die zie je pas terug in de cijfers als je naar CO₂-equivalent kijkt.
Grondstoffen is weer iets anders, dit zijn geen broeikasgassen. Het is onvermijdelijk dat er in de toekomst een groter beroep gedaan zal gaan worden op m.n. aardmetalen en op silicium en lithium. Overigens zijn deze wél recyclebaar. Dat “een bestaande groep“, de Westerse landen, dit als eerste gebruikt… reflecteert alleen de economische ongelijkheden die er in de wereld bestaan.
Veel van de aardmetalen die er nu gewonnen worden (ook het aluminium) zijn een ‘bijproduct’ van de gigantische mijnbouw naar steenkool. Daar worden dan dikwijls ook aardmetalen gewonnen, als ‘zijlijn’ uit dezelfde mijnen als waar de steenkool uit komt. De vraag is hoe dit zal gaan, als steenkool op minder grote schaal de ‘mining’ bepaalt.
En de rijken kunnen nu eenmaal makkelijker/meer de schaarse bronnen aanspreken dan degenen met weinig financiële middelen. Indien je dergelijke ongelijkheden aan wilt pakken, dan dient het om politieke maatregelen te gaan. De energietransitie stilleggen vergroot alleen maar de nu al bestaande ongelijkheden in de wereld.
LikeLike
Jaap,
Doordat er een grote behoefte is aan batterijen en tegelijkertijd een schaarste aan kobalt – en de winning van kobalt ten koste gaat van mensenrechten en natuur – is er een grote economische ‘premium’ op de ontwikkeling van batterijen geheel zonder kobalt:
https://news.mit.edu/2024/cobalt-free-batteries-could-power-future-cars-0118
Tesla is in 2022 overgestapt op de LFP batterijen (eerst in de nieuwe modellen, vanaf dit jaar ook de andere modellen). Deze bevatten geen kobalt of nikkel meer:
https://electrek.co/2022/04/22/tesla-using-cobalt-free-lfp-batteries-in-half-new-cars-produced/
Ook de Chinese producenten doen dit nu, overigens vooral gedreven door economische motieven: het is goedkoper. In onze kapitalistische maatschappij is er een immense ‘premium’ op de ontwikkeling van dergelijke innovaties. En die worden alléén ontwikkeld doordat o.a. overheden striktere eisen op gaan leggen.
LikeLike
Dag allemaal, eigenlijk fijn dat de discussie zich verplaatst naar grondstoffen en CO2 equivalent, want dat zijn dus precies de economische en milieu impacts die je niet in de CO2 uitstoot – GDP ontkoppeling plotjes ziet. Ontkoppeling tussen CO2 uitstoot en economische groei in termen van GDP is wel mogelijk, maar zegt an sich niet zoveel.
Op zich vind ik zelf de visualisatie in termen van planetaire grenzen, of in de donut economie (beetje vergelijkbaar) wat dat betreft nuttiger. Dan zul je ook zien dat de afname in CO2 uitstoot in alle landen met ontkoppeling helemaal niet toereikend is. Dat is uiteindelijk een belangrijkere conclusie. Als we CO2 en GDP kunnen ontkoppelen, maar 1. de CO2 uitstoot reductie is niet snel genoeg, en 2. grondstoffen gebruik, uitstoot van andere broeikasgassen/vervuilende stoffen, en biodiversiteitsverlies (en en en …) gaan niet ook omlaag, wat schieten we dan eigenlijk op met die economische groei ..?
LikeLike