Quack?! Hoe te reageren op pseudowetenschap: enkele vuistregels

Eerder deze maand startte Jona Lendering een serie blogposts op Sargasso over nepwetenschap, partijdige geschiedschrijving, kwakzalverij en andere vormen van niet-academische kennis, onder de titel Quack?!. Ik had de nodige opmerkingen bij verschillende delen van die serie. En omdat ik alleen maar commentaar leveren wat te makkelijk vond, besloot ik zelf ook een bijdrage te leveren. Afgelopen maandag is mijn stuk op Sargasso geplaatst. Ik neem het hieronder integraal over. De tekening hierboven is van Marije Mooren.

Een dikke tien jaar geleden begon ik, heel argeloos, te reageren op de desinformatie die door pseudosceptici werd en wordt verspreid over klimaatwetenschap. Ik heb niet de pretentie dat ik het perfecte recept tegen desinformatie heb gevonden. Maar ik heb, met vallen en opstaan, wel wat geleerd. Dit zijn de vuistregels waar ik me, met wisselend succes, aan probeer te houden.

Een pragmatische aanpak

Het is geen diepgravende analyse, want die zijn er al genoeg. Ik vraag me wel eens af of die diepgravende analyses veel bijdragen aan een oplossing. Misschien is een pragmatische aanpak wel beter. Pseudowetenschap en wetenschapsontkenning zijn er altijd geweest en ze zullen waarschijnlijk nooit verdwijnen. Wat er is veranderd is de omgeving: social media, de opkomst van populistische partijen, de toenemende onvrede in de maatschappij. De allerbelangrijkste regel voor communicatie blijft, in welke omgeving dan ook: houd rekening met je publiek. Ik weet dat ik daarmee een open deur intrap, maar dat kan geen kwaad omdat die basisregel nogal eensover het hoofd wordt gezien. Hoe interessant en diepgravend een analyse van het fenomeen ook is, je legt er je buurman niet mee uit waarom die meer waarde zou moeten hechten aan het standpunt van een grote meerderheid van de virologen en epidemiologen danaan de praatjes van Maurice de Hond. Daarom wat tips voor een pragmatische aanpak. Wie weet zijn ze bruikbaar, tijdens de zoom-bedrijfsborrel, of een online-discussie, of in een talkshow op de nationale tv, mocht iemand daar ooit in belanden.

1. Verwacht geen wonderen. Fanatieke aanhangers van pseudowetenschap en complottheorieën hebben zich zo diep ingegraven in hun eigen gelijk dat ze zelden te overtuigen zijn. Reken er dus niet op dat ze vatbaar zijn voor, of zelfs maar geïnteresseerd in, tegenargumenten. In eerste instantie verdient iemand altijd het voordeel van de twijfel, dus probeer er niet meteen vol in te vliegen, maar verwacht ook niet teveel. Hou daarom altijd de meelezers of -luisteraars van de discussie in het achterhoofd, die wel gevoelig kunnen zijn voor jouw argumenten. Je opponent doet dat waarschijnlijk ook.

2. Verlies het doel van desinformatie niet uit het oog. Desinformatie is vaak niet bedoeld om te overtuigen. Twijfel zaaien is voldoende. Want dat helpt al om het draagvlak voor bijvoorbeeld corona-maatregelen of klimaatbeleid te ondermijnen. Daarmee heb je als verdediger van de wetenschap een lastige klus: jij moet overtuigen, je opponent hoeft alleen maar te proberen dat te verhinderen.

3. De perfecte methode bestaat niet. Als de perfecte strategie tegen desinformatie zou bestaan, zou die allang overal toegepast worden. Mensen verschillen nu eenmaal van elkaar, en dus zijn er ook verschillen in wie of wat ze geloofwaardig vinden. Laat je daarom niet teveel leiden door zoiets als eenlijstje met vuistregels van een ervaringsdeskundige, hoe zinnig tips van anderen ook kunnen zijn. Blijf in elk geval jezelf. Dat werkt altijd beter dan een “how to debunk” lijstje af te draaien dat je ergens hebt gevonden.

4. Maak het niet te ingewikkeld. Lange discussies over het nut en de beperkingen van klimaatmodellen, de finesses van een RNA-vaccin, de ins en outs van de wetenschappelijke methode of epistemologische details kunnen erg interessant zijn voor enkele geïnteresseerden, maar de meeste mensen zijn met andere dingen bezig. En dat valt ze niet te verwijten. Een buitenstaander ziet dit soort discussies als gekissebis tussen ingewijden die het duidelijk niet eens zijn met elkaar. Om dan vermoedelijk te concluderen dat de waarheid wel ergens in het midden zal liggen. Waarmee de twijfelzaaier zijn doel heeft bereikt.Natuurlijk is het belangrijk dat pseudowetenschap inhoudelijk wordt weerlegd. Maar sommige plekken zijn daar meer geschikt voor dan andere. Een gespecialiseerde website of een lang achtergrondartikel is een betere plek voor een gedetailleerde weerlegging van pseudwetenschappelijke argumenten dan een Twitter-discussie of een debat in een zaaltje of op radio of tv.

5. Retoriek en ontregeling. Aanhangers van nepwetenschap proberen weliswaar de indruk te wekken dat ze een wetenschappelijke discussie voeren, maar dat doen ze zeker niet. Denk dus niet dat je in een debat zit waarin de kwaliteit van je argumenten de doorslag geeft, zoals dat in de wetenschap gebruikelijk is. Het gaat om overtuigen en dat lukt niet zonder wat retorische handigheid. Je opponent kan onmogelijk winnen op inhoud, dus die heeft alleen maar retoriek. Als het lukt om die retorische trucs te doorzien en bloot te leggen of te ontregelen kom je vaak een heel eind. Vaak is dat niet zo moeilijk, want het trucje is vrijwel altijd het steeds weer verplaatsen van doelpalen. Bij gebrek aan een inhoudelijk antwoord op een tegenargument lepelt je opponent steeds weer een nieuwe kreet op uit zijn standaardrepertoire. Ga je daarin mee, dan kom je in de oeverloze discussie terecht die je juist niet zou moeten willen voeren, omdat die voor buitenstaanders niet meer te volgen is.

6. De aanval is de beste verdediging. Het zit in de natuur van veel wetenschappers om steeds weer te reageren op kritiek of op aanvallen. Dat levert een discussie op waarin de wetenschapper, of degene die het opneemt voor de wetenschap, steeds in de verdediging zit. Het levert niet alleen een onevenwichtige discussie op, maar het speelt de ontkenners en pseudowetenschappers ook in de kaart omdat ze zich prettig voelen in hun rol als aanvaller. In die rol houden zij het initiatief en daarmee controle over het onderwerp van gesprek. Probeer dat patroon te doorbreken, door zelf ook initiatief te nemen en de aanval te zoeken. Je opponent wenst immers als gelijkwaardige gesprekspartner te worden gezien, daar hoort ook een gelijkwaardig gesprek bij.

7. Wetenschappers zijn geen superhelden, wetenschap is gewoon een vak. Wetenschappers zijn geen betere mensensoort. Het succes van de wetenschap door de eeuwen heen komt dan ook niet omdat alle beoefenaren alwetend en onfeilbaar zijn en nog heiligen bovendien. De wetenschappelijke methode blijkt juist te werken ondanks dat wetenschappers hele normale mensen zijn, met alle kwaliteiten en tekortkomingen van dien. Wetenschap is “wisdom of the crowds”, met wel een voorwaarde: leden van de “crowd” moeten wel weten waar ze het over hebben. Die kennis opbouwen kost vaak jaren werk, omdat wetenschap zich nu eenmaal bezighoudt met complexe onderwerpen. Wetenschappers hebben, net als banketbakkers, loodgieters of piloten, alle recht om zich op hun vakkennis te beroepen. Daar is niks arrogants of elitairs aan.

8. Speculeer niet over iemands motieven. Wat mensen drijft om naar een waanwereld te verhuizen waarin ze alles veel beter menen te weten dan de echte deskundigen is best een interessante vraag. Maar het heeft weinig zin om in een gesprek met zo iemand te speculeren over zijn motieven. Die ken je nu eenmaal niet en het is maar de vraag of je opponent zijn motieven zelf wel helemaal doorziet. Het is misschien moeilijk voorstelbaar, maar heel vaak lijken deze mensen echt overtuigd van hun gelijk. Of ze zijn, daar lijkt het ook wel eens op, vooral heel hard bezig met zichzelf te overtuigen van dat gelijk, hoewel ze ergens in hun onderbewustzijn wel aanvoelen dat er iets niet klopt. Mocht iemand willen praten over zijn drijfveren, dan kan dat wel een opening zijn voor een gesprek. Het kan dus de moeite lonen om daarop in te gaan. Bij de fanatiekere aanhangers van nepwetenschap zit dat er meestal niet in. Als ze er al iets over zeggen maken ze zich er vanaf met een dooddoener. Het betekent overigens niet dat zo iemand niets te verwijten valt. Wie continu nonsens verkoopt en nooit een spatje interesse toont in tegenargumenten misdraagt zich. Zo iemand kun je best aanspreken op zijn gedrag, zonder over motieven te beginnen.