De strijd tegen desinformatie: “Information Integrity”

Het debat over klimaat is gediend bij feitelijke informatie. Iedere burger in Nederland heeft recht op een betrouwbare informatie-omgeving. Iedereen wil weten dat wat we lezen, horen of zien klopt. Dat is de basis van een sterke democratie, van een veerkrachtige samenleving. Zo haal je de rem van de klimaattransitie.

Achtergrond

Bij een aantal grote maatschappelijke problemen blijkt de discussie vaak gekaapt te worden door personen en instellingen die via desinformatie verwarring zaaien en daarmee de politieke en beleidsdiscussies frustreren. Dat speelde zich onder andere af rond de Covid-pandemie wereldwijd, rond de stikstofproblematiek in Nederland en rondom het klimaatprobleem. Het overlegcircuit binnen het klimaatverdrag (United Nations Framework Convention on Climate Change, UNFCCC) heeft deze verwarringzaaierij uiteraard wel opgemerkt, maar tot nu toe niet aangepakt. Tijdens de meest recente Conference of the Parties (COP30) heeft voorzitter Brazilië dit expliciet op de agenda gezet.

Tijdens COP30 heeft Nederland zich als een van de eerste landen aangesloten bij de UN Declaration on Information Integrity on Climate Change . Rondom het klimaatvraagstuk doet heel veel verwarrende en ronduit foutieve informatie over wat we wel en wat we niet weten de ronde. In een wereld waarin desinformatie en verwarring rond het thema klimaatverandering op heel veel plaatsen opduikt, is deze verklaring van groot belang. Enkele belangrijke aspecten spelen hierbij een rol.

Verschillende rollen

Bij een complex probleem dat om oplossingen vraagt zijn individuen en organisaties in onderling verschillende rollen betrokken:

• Wetenschappers zijn op zoek naar kennis over en begrip van de werkelijkheid: ook wel de waarheid. Zij moeten echter leven met het feit dat zij nooit met absolute zekerheid zullen kunnen bewijzen dat hun conclusies waar zijn. Consensus in de wetenschap betekent dus niet dat iedereen het eens is met een stelling dat een theorie of hypothese waar is; wel dat de beschikbare ondersteunende evidentie zo sterk is dat falsificatie niet meer te verwachten is.
• Beleidsmakers op zoek naar overeenstemming over de beschikbare kennis en inzichten waar zij hun besluiten op kunnen baseren; zij kunnen vaak niet wachten totdat alle wetenschappelijke antwoorden beschikbaar zijn en moeten dus met enige regelmaat besluiten terwijl er nog wetenschappelijke onzekerheden zijn.
• Belangenbehartigers, lobbyisten op zoek naar ondersteuning van hun belang.

Deze drie rollen zijn inherent aan het politieke proces. Er is dan ook niets mis mee, zolang alle betrokkenen zich maar realiseren dat deze drie perspectieven bestaan. Beleid is immers altijd het bereiken van overeenstemming in de afweging van verschillende belangen, inclusief de belangen van de onderhandelende partijen. Daarbij is het essentieel dat de gevolgen en risico’s zoals die bijvoorbeeld vanuit wetenschappelijke kennis voorspeld worden, in de overweging worden meegenomen en in de uiteindelijke beslissing ook worden erkend.

Helaas is een vierde rol in de maatschappij zichtbaar: die van de verwarringzaaiers. Wanneer de belangen erg groot worden zijn er blijkbaar mensen die bereid zijn om de uit wetenschappelijk onderzoek afgeleide kennis en inzichten te ontkennen Deze vierde groep moet duidelijk onderscheiden worden van de lobbyisten. Zij verspreiden desinformatie. Serieuze lobbyisten kunnen de neiging hebben onwelgevallige kennis te verzwijgen of te marginaliseren, maar zullen die niet ontkennen. De verwarringzaaiers verdraaien of ontkennen expliciet beschikbare kennis.

Samenvattend: in het onderhandelingsproces rondom nationale en internationale beleidsvorming zijn de rollen van wetenschapper (het aanleveren van kennis en inzichten), beleidsmaker (het voorbereiden en maken van belangenafwegingen) en de lobbyist/belangenbehartiger (het onder de aandacht brengen van hun belangen) zinvol en nuttig. De verwarringzaaiers doen er alles aan om dat proces te verstoren. Helaas vervallen ook officiële vertegenwoordigers van sommige bij het klimaatverdrag aangesloten partijen in deze laatste rol.

Predikers en discipelen

Een tweede aspect dat van belang is, is onderscheid te maken tussen de verwarringzaaiers zelf en de mensen die door die verwarringzaaierij gaan twijfelen. De verwarringzaaiers zijn meestal niet geïnteresseerd in het overtuigen van hun tegenstanders, maar zijn tevreden met de verwarring die hun uitingen en publicaties bij het algemene publiek teweeg brengen. Het zaaien van verwarring of twijfel over een probleem kan immers genoeg zijn om de steun voor benodigde maatregelen te ondermijnen. Sander Schimmelpenninck merkte in de Volkskrant daarover het volgende op:

Dat gezegd hebbende is het belangrijk om onderscheid te maken tussen predikers en discipelen. Tussen macro en micro. Met de predikers moet je geen debat aangaan, maar met de discipelen moeten we het blijven proberen. Van extreemrechtse politici, vrijwel altijd hoogopgeleid, kun je hun kwaadaardigheid aannemen: zij liegen bewust en strategisch. Van hun discipelen kun je die niet aannemen; velen van hen zijn hoogstens onwetend of, via hun telefoon, onwetend gemaakt.

Zoals boven opgemerkt kunnen ook sommige officiële vertegenwoordigers van de bij UNFCCC betrokken partijen als predikers worden gezien. Aan de andere kant kunnen officiële vertegenwoordigers ook in verwarring worden gebracht door de vele, en vaak met kracht naar voren gebrachte desinformatie in de vorm van wetenschappelijk onhoudbare stellingen. Het is niet alleen het brede publiek en journalisten die gevoelig zijn voor die verwarringzaaierij en die desinformatie als misinformatie verspreiden.

Tijd- en Ruimtelijke schalen

Het klimaatprobleem is een probleem van de lange adem. Het menselijk denken is geëvolueerd in een tijd dat vooral de belangen op korte termijn (“waar vind ik voedsel voor vanavond”) en voor onze eigen groep (“ik moet mensen in mijn familie, dorp, stam beschermen”) moesten worden veiliggesteld. Dat maakt het lastig om de langere termijn zodanig in beeld te krijgen dat onze manier van denken dat serieus zal nemen.

Wellicht dat terugkijken een beter beeld geeft. Mijn zoon en kleinzoon leven in een heel ander klimaat dan mijn overgrootvader en mijn grootvader. Mijn vader en ikzelf hebben de veranderingen meegemaakt. Mijn zoon en kleinzoon leven al in een wereld die al flink veranderd is. Essentieel is natuurlijk je te realiseren dat die verandering nog niet gestopt is.

Information integrity

Desinformatie

Tegen de hierboven beschreven achtergrond is het heel begrijpelijk dat desinformatie, die verspreid wordt door de predikers (Schimmelpenninck), zo gemakkelijk door discipelen wordt overgenomen. Het klimaatprobleem maakt ons immers duidelijk dat we de grenzen van wat onze menselijke samenleving kan dragen dicht zijn genaderd, zo niet al zijn overschreden. Het zou voor heel veel mensen dus zeer aangenaam zijn als die grenzen helemaal verkeerd zouden zijn ingeschat of zelfs niet zouden bestaan. We kunnen dan gewoon doorgaan met ons energieverbruik en het luxe leventje. Bovendien gaan de veranderingen nog steeds zo langzaam dat we de neiging hebben eerst andere, meer acute problemen op te lossen en de oplossing van dat lastige klimaatprobleem nog even uit te stellen. Daar komt bij dat beleidsmaatregelen ook steeds meer (financiële) pijn beginnen te doen naarmate ze langer uitgesteld worden. Ook dat kan weerstand oproepen als mensen niet goed begrijpen wat er op het spel staat.

Een voorbeeld hoe dit werkt kan wellicht het thema autobesitas zijn. Hoe zwaarder een auto is, hoe meer energie die auto zal gebruiken vooral bij het versnellen. De toenemende zwaarte en grootte van auto’s staat daarom haaks op de mogelijkheid deze voertuigen zuiniger te maken. Als eind 20^ste eeuw op Europees niveau zou zijn besloten dat auto’s nooit zwaarder zouden mogen zijn dan 1000 kg of zo, had de Europese auto-industrie een heel andere ontwikkeling doorgemaakt dan wat werkelijk is gebeurd. Bovendien had waarschijnlijk niemand de nu op de markt beschikbare SUVs gemist. Die maximaal-gewicht-maatregel was destijds misschien ook niet eenvoudig te nemen, maar het terugdraaien van de beschikbaarheid van SUVs op de automarkt is veel en veel moeilijker.

Kwaliteit van wetenschappelijke informatie

De wetenschap is van oudsher goed, zij het niet absoluut, beveiligd tegen het verspreiden van desinformatie door een goed ontwikkeld stelsel van, liefst dubbel-blind, peer review. Daarbij wordt een concept artikel door tenminste twee onafhankelijke deskundigen uit hetzelfde vakgebied kritisch beoordeeld en worden eventuele vragen voor verduidelijking aan de auteur(s) gesteld. De reviewers krijgen geen informatie over wie de auteurs zijn en waar zij werken. In een tweede versie reageren de auteur(s) op de opmerkingen en vragen van de eveneens anonieme reviewers en passen waar zij dat nodig vinden hun teksten en analyses aan. De hoofdredacteur van het tijdschrift beslist dan of het artikel voldoende kwaliteit heeft voor publicatie. Door dit systeem van peer review kent de wetenschappelijke literatuur een uitgewerkt kwaliteitsborgingssysteem.

Natuurlijk gaat dat niet altijd goed. In een recente publicatie heb ik laten zien dat een artikel dat de peer review passeerde bij een goed bekend staande wetenschappelijke uitgever toch nog een groot aantal onverdedigbare analyses bevatte en uitspraken deed. Bij tijdschriften van de betere wetenschappelijke uitgevers komt dit niet vaak voor en wordt daar meestal op adequate manier op gereageerd. Verontrustender echter is dat inmiddels een hele reeks aan zogenaamde “predator journals” via internet beschikbaar is, die de wetenschappelijke kwaliteitsborging via de anonieme peer review procedures alleen in naam toepassen (Zie Stan van Pelt in de Volkskrant van 19 september 2025). Er zijn twee verschillende vormen van dit soort tijdschriften te herkennen:

• Tijdschriften met vaak indrukwekkende titels die vooral op winst uit zijn, de “predators” in engere zin; hun verdienmodel gebruikt de relatief recente ontwikkeling naar open acces publicaties, waar auteurs betalen voor de publicatie in plaats van abonnees.
  Deze tijdschriften exploiteren de financiële verschuiving van betaling door de lezers voor de publicaties (abonnementen) naar betaling door de auteurs (publication fees). Daarmee is in feite het succes van auteurs van de kwaliteit van hun werk naar de kwantiteit van hun publicaties verschoven.
• Tijdschriften die een podium bieden aan erkende verwarringzaaiers op een bepaald terrein. Een voorbeeld is het tijdschrift Science of Climate Change, dat zelfs op de openingspagina in de eerste alinea stelt dat ze zijn opgericht om de wetenschap, zoals door IPCC samengevat en gepresenteerd, te bestrijden. Daarbij gebruikt dit tijdschrift zelfs expliciet een door AI  (Elon Musk’s GROC 3) gegenereerd “overzichtsartikel”.

De predikers hebben daarmee niet alleen maar de social media en web-pagina’s beschikbaar, maar kunnen ook claimen hun publicaties peer reviewed in wetenschappelijke tijdschriften te hebben gepubliceerd. Voor de buitenstaander is het vrijwel onmogelijk die predator journals van de wat mij betreft échte wetenschappelijke literatuur te onderscheiden.

“Global Initiative on Information Integrity on Climate Change”

Het bovenstaande heeft ertoe geleid dat er veel verwarring bestaat en veel onjuiste informatie over klimaatverandering in de maatschappij rouleert, ondanks dat wetenschappers al zo’n 200 jaar geleden vermoedden dat (broeikas)gassen warmte in de atmosfeer kunnen vasthouden en kon al 130 jaar geleden worden berekend dat een verdubbeling van de CO₂-concentratie tot een opwarming van enkele graden Celsius zal leiden. Tegen die achtergrond hebben UNESCO, Brazilië en de Verenigde Naties het Global Initiative on Information Integrity on Climate Change in het leven geroepen. De achtergrond voor dit initiatief is als volgt:

“Vertrouwen in wetenschappelijke kennis vormt de basis voor urgente klimaatactie door overheden en burgers. Niettemin vertekent het in diskrediet brengen van bewijs de publieke perceptie en verzwakt het op wetenschap gebaseerd beleid. Informatie-ecosystemen zouden geïnformeerde keuzes, vrijheid, privacy en veiligheid voor iedereen moeten bieden, en tegelijkertijd iedereen die zich inzet voor het delen van betrouwbare informatie in het algemeen belang ondersteunen, evenals de kwetsbare of gemarginaliseerde stemmen die vaak het slachtoffer worden van desinformatie en haatcampagnes”.

Tijdens de openingssessie van COP30 heeft Brazilië via de voorzitter van de COP dit initiatief gepresenteerd en landen uitgenodigd zich daarbij aan te sluiten. Nederland is een van de 7 landen die aan die oproep gehoor hebben gegeven.

“Declaration on Information Integrity on Climate Change”

Binnen dit initiatief heeft Brazilië voorgesteld een Declaration on Information Integrity on Climate Change vast te stellen. Deze verklaring is in Belém door 14 landen ondertekend. Daarnaast zijn alle andere landen uitgenodigd zich daarbij aan te sluiten. De ondertekenaars van deze verklaring verplichten zich de doelstellingen van het Initiative te ondersteunen. De verklaring eindigt met de volgende uitspraak:

Door deze Verklaring te onderschrijven, bevestigen wij [de ondertekenaars, TP] onze gedeelde verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat samenlevingen overal ter wereld worden voorzien van de kennis en informatie die zij nodig hebben om dringend en daadkrachtig op te treden tegen de klimaatcrisis..

De verklaring doet onder andere een oproep aan regeringen om de beschikbaarheid van betrouwbare klimaatinformatie in het beleid en wetgeving te verankeren. Omdat Nederland een van de eerste deelnemers in het initiatief is en een van de eerste ondertekenaars van de verklaring, ligt het voor de hand dat Nederland inderdaad de doelstellingen van het initiatief zal ondersteunen en in de afspraken rondom het regeerprogramma van de nieuw te vormen regering zal opnemen. Dit is precies wat de door zo’n 120 wetenschappers recent aan de informateur gezonden brief hierover wordt gevraagd.

Tot slot: Debat of Discussie

Het Global Initiative on Information Integrity on Climate Change is een uiting van het besef dat politiek debat over het nemen van beleidsbeslissingen zeer gebaat is bij een situatie waarin een discussie over feiten gebaseerd is op een gedeelde werkelijkheid. In het publieke domein worden debat en discussie vaak door elkaar gebruikt. Maar het zijn essentieel verschillende gesprekken. In een debat wil je je gelijk krijgen, in een discussie ben je met je gesprekspartners op zoek naar een gezamenlijk gedragen antwoord.

Tegen die achtergrond heeft het dan geen zin om over klimaatbeleid in debat te gaan met vertegenwoordigers van een politieke partij die de wetenschap rondom klimaatverandering ontkent. De weigering van Volt om in een verkiezingsdebat de degens met FvD  te kruisen is daarom zeer begrijpelijk. Een zinvol politiek debat is onmogelijk als een van de partijen de wetenschappelijke feiten en inzichten niet erkent.

In de wetenschap wordt dan ook niet gedebatteerd, maar gediscussieerd. In de politiek en in onderhandelingen wordt wel gedebatteerd op basis van in discussies uitontwikkelde feiten. Maar die feiten zelf worden in de politiek niet bediscussieerd. De politiek kan natuurlijk wel vragen stellen aan de wetenschap, maar zal de antwoorden op die vragen in de debatten als feiten moeten erkennen.

Op een groot aantal punten heeft de wetenschap consensus bereikt over oorzaak en gevolgen van de opwarming sinds het begin van de industriële revolutie. Op andere deelonderwerpen is er nog wetenschappelijk onzekerheid en discussie, zoals bijvoorbeeld op het onderwerp kantelpunten. Kern hier is dat een politiek debat over de risico’s van dit soort kantelpunten simpelweg zal moeten leven met dat gebrek aan kennis, zonder een hoge mate van zekerheid te hebben of, hoe en wanneer die kantelpunten zullen plaatsvinden.

Ik realiseer mij dat dit onderscheid tussen debat en discussie in heel veel uitingen van politici, wetenschappers en journalisten niet helder gemaakt wordt. Het zou mooi zijn als het nieuw te formeren Nederlandse kabinet dit verschil tussen wetenschappelijke discussie en politiek debat expliciet vorm zou willen geven. Het zou een eerste relatief eenvoudige invulling zijn van de in de Declaration on Information Integrity on Climate Change beloofde inspanningen.